کاهش خلاقیت و تکرار ایده ها؛ چالش های جدی بخش دیوارنگاری جشنواره هنرهای شهری مشهد

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ دیوارنگاری یکی از بخش‌های اصلی جشنواره هنر‌های شهری مشهد طی سالیان گذشته بوده است. بخشی که همواره نقش مهمی در بهبود هویت بصری و ارتقای کیفیت زیست شهری داشته و به ماندگارشدن تصاویر در ذهن شهروندان کمک کرده است. امسال هم هنرمندان زیادی از سراسر کشور برای حضور در این بخش طرح هایشان را ارائه کرده‌اند. طرح‌هایی که بعد از طی مراحل داوری قرار است بر دیوار‌های شهر نقش ببندند. از همین رو ما سراغ داوران بخش دیوارنگاری جشنواره امسال رفته‌ایم و با آن‌ها درباره کیفیت آثار این دوره گپ وگفتی داشته‌ایم.

ضرورت پیگیری دستمزد‌های هنرمندان

غلامرضا خلیلی، داور بخش دیوارنگاری جشنواره هنر‌های شهری، این رشته را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین ابزار‌های تصویری معرفی و با اشاره به قدمت تاریخی آن بیان می‌کند: آثاری که در نگارخانه‌های شهر به نمایش در می‌آیند، مخاطب خاص دارند و تعداد بازدیدکنندگان شان نیز محدود است، اما نقاشی دیواری با همان ویژگی بصری و پیام رسانی، مخاطبان بسیار گسترده تری دارد و می‌تواند بر عموم افراد جامعه تأثیر بگذارد.

به گفته او از اواخر دهه ۷۰ با شکل گیری مدیریت هنری منسجم در مشهد، نقاشی دیواری به شکل تخصصی‌تر و متناسب با نیاز مخاطبان دنبال شده است. این هنرمند ادامه می‌دهد: دیوارنگاری مسیر خوبی را طی سال‌های گذشته پشت سر گذاشته و ضمن کمک به رشد ذائقه بصری جامعه، پیام‌هایی که هرسال در جشنواره هنر‌های شهری مدنظر بوده، به خوبی منتقل کرده است.

خلیلی با بیان اینکه در یک مقطعی تمام فعالیت‌های شهرداری در حوزه دیوارنگاری، آذین بندی، نقش برجسته و... در قالب جشنواره هنر‌های شهری انجام می‌شده است، می‌گوید: این روند به تدریج به یک فرهنگ و سنت تبدیل شد و مردم الان انتظار دارند که هرسال آثار خلاقانه‌تر و حاوی پیام‌های عمومی تری را در شهر ببینند؛ بنابراین ما امسال به دنبال آثاری بودیم که پیام خوبی داشته باشند و بتوانند مخاطبان بیشتری را درگیر کنند. او درباره معیار‌های مدنظر داوران در بخش دیوارنگاری نیز اظهار می‌کند: داشتن خلاقیت و نوآوری، متناسب بودن با موضوع‌های فراخوان و تکراری یا کپی نبودن، مهم‌ترین نکاتی بود که برای انتخاب آثار مدنظر داشتیم.

خلیلی با اشاره به مشکلات مالی هنرمندان یادآور می‌شود: با توجه به اینکه در سال‌های گذشته پرداخت‌های شهرداری به هنرمندان به موقع انجام نشده است، برخی هنرمندان حرفه‌ای امسال در جشنواره شرکت نکرده بودند، از همین رو کیفیت آثار آن طور که انتظار داشتیم نبود. البته امسال نکات مثبتی هم داشت و ما شاهد حضور افرادی جدید با کار‌های خلاقانه بودیم. اما این نکته را باید در نظر داشت اگر پرداخت به این هنرمندان به موقع انجام نشود، این افراد هم از شرکت در دوره‌های بعدی منصرف می‌شوند.

به نظر این داور، شهرداری باید بودجه خاصی برای هنر‌های شهری در نظر بگیرد و همچنین یک برنامه تخصصی و متفاوت برای قرارداد بستن با هنرمندان تنظیم کند. این هنرمند بیان می‌کند: سال‌های گذشته مدیران مختلف شهرداری همیشه قول می‌دادند که پروژه‌های هنرمندان را جدا از دیگر بخش‌های خدماتی ببینند و شرایطی فراهم کنند تا آن‌ها بتوانند راحت‌تر کار کنند. ولی این اتفاق تا امروز رخ نداده است و در روند پرداخت‌ها با هنرمندان مانند سایر پیمانکار‌های شهرداری برخورد می‌شود. همین مسائل هم باعث شده است که خیلی‌ها دیگر رغبتی برای شرکت در جشنواره استقبال از بهار نداشته باشند.

او این موضوع را که امسال دیوار‌های مشخصی برای طراحی معرفی نشده‌اند، اتفاق مثبتی می‌داند و معتقد است که در این روش هنرمند محدود نمی‌شود و دستش برای طراحی باز است. اما در مقابل از برگزار نشدن کارگاه‌های آموزشی انتقاد می‌کند: دعوت از هنرمندان حرفه‌ای و برگزاری کارگاه‌های آموزشی در خلق آثار باکیفیت بسیار مؤثر است. این اتفاق در دوره‌های گذشته رخ داده و باید دوباره تکرار شود. همچنین باید متریالی در اختیار هنرمندان قرار گیرد که به خلق آثار ماندگارتر کمک کند.

خلیلی در پایان صحبت هایش به هنرمندان جوانی که قصد شرکت در دوره‌های بعد جشنواره استقبال از بهار را دارند توصیه می‌کند: کار‌هایی که تا به امروز انجام شده است بررسی کنید و سپس برای خلق آثار خلاقانه تلاش کنید، چون این آثار است که به شناسنامه و هویت شما تبدیل می‌شود. آثار تکراری و مشابه سال‌های گذشته ممکن است در شهر اجرا شوند، ولی در یاد‌ها نمی‌مانند و در نهایت به جز یک تجربه کوتاه، آوردی برایتان ندارند.

اهمیت پاک سازی دیوار‌ها

لادن اورنگی، مدرس دانشگاه که سابقه چندین دوره داوری جشنواره هنر‌های شهری را در کارنامه دارد درباره تأثیرات نقاشی دیواری بر فضای شهر و مردم می‌گوید: ما امروز در جهانی زندگی می‌کنیم که مملو از تصاویر است. از همین رو اثری که وارد فضای شهری می‌شود باید اصول و معیار‌های مشخصی داشته باشد تا بتواند به فضای شهر کمک کند.

او که باور دارد گاهی پاک سازی دیوار‌ها بیش از تصویرسازی‌های جدید در زیباسازی فضای شهر تأثیرگذارند، ادامه می‌دهد: ما نیازمند آثاری هستیم که با فکر، ایده و نگاه هنرمندانه خلق شوند. آثاری که آرامش را برای مردم به ارمغان بیاورند و همچنین بتوانند انرژی و حس مثبت را در شهر تزریق کنند. 

اورنگی با ابراز نارضایتی از کیفیت آثار این دوره بیان می‌کند: به نظر می‌رسد هنرمندان به اندازه گذشته، برای آثارشان وقت و انرژی نمی‌گذارند، از همین رو به ندرت خلاقیت در کار‌ها دیده می‌شود و خیلی از آثار تکراری هستند. همچنین حضور هنرمندان حرفه‌ای‌تر امسال کم رنگ و در مجموع سطح کیفی آثار بسیار پایین بود. 

این داور جشنواره هنر‌های شهری معتقد است افت کیفیت آثار دلایل مختلفی دارد. از شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه گرفته تا مشکلات مدیریتی. او همچنین یادآور می‌شود: متأسفانه پرداخت‌های شهرداری به هنرمندان مناسب نیست و آن‌ها را دلسرد کرده است. از سوی دیگر شرایط اجتماعی همان طور که بر روی همه مردم تأثیر گذاشته، هنرمندان را هم درگیر کرده و انگیزه و تمرکز برای کار کردن را از آن‌ها گرفته است.

اورنگی روند کلی جشنواره هنر‌های شهری را نزولی می‌داند و بیان می‌کند: در گذشته هر بخش دبیر جداگانه‌ای داشت و جشنواره به صورت منسجم‌تر برگزار می‌شد. اما در سال‌های اخیر حتی داوری برخی بخش‌ها نیز با یکدیگر ادغام شده است. البته هنوز وضعیت نقاشی دیواری با توجه به پیگیری‌های متصدی آن بهتر از باقی بخش‌های جشنواره است.

او درباره معیار‌های داوری خود نیز توضیح می‌دهد: خلاقیت و نوآوری، ترکیب بندی مناسب و ارتباط اثر با فضای اطراف و عموم مردم از مهم‌ترین فاکتورهاست. این هنرمند تأکید می‌کند که توجه به ویژگی‌های اجتماعی هر محله در خلق یک دیوارنگاری اهمیت زیادی دارد، اما به دلیل محدودیت زمانی هنرمندان معمولا فرصتی برای پژوهش میدانی و نظرخواهی از ساکنان پیدا نمی‌کنند.

به گفته اورنگی یکی دیگر از ضعف‌های جشنواره امسال متناسب نبودن آثار با بافت شهری بوده است. او در این باره می‌گوید: در سال‌های گذشته دیوار‌هایی که قرار بود نقاشی دیواری بر روی آن‌ها اجرا شود، معرفی می‌شدند و طرح‌های ارائه شده براساس هر دیوار ارزیابی می‌شد، ولی امسال طرح‌های ارسالی بدون اینکه بدانیم قرار است کجا و چگونه اجرا شوند، بررسی شدند.

او در ادامه صحبت هایش برای بهبود کیفیت برگزاری جشنواره در دوره‌های آینده پیشنهاد می‌دهد: به نظر من باید در دوره‌های آینده از هنرمندان شناخته شده برای حضور در جشنواره دعوت شود. همچنین باید مانند گذشته یک بخش کارگاهی داشته باشیم که در آنجا دیوار‌ها معرفی شوند و هنرمندان براساس دیوار‌ها طرح هایشان را ارائه کنند.

اورنگی با اشاره به نقش مهم آموزش در رشد دیوارنگاری اظهار می‌کند: شهرداری و جشنواره هنر‌های شهری باید مانند گذشته کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی برگزار کنند تا کیفیت آثار بهتر شود.

در ادامه حتما بخوانید داوران جشنواره استقبال از بهار مشهد برای آینده این رویداد نگران هستند | ضرورت پژوهش‌های تخصصی در مسیر هنر شهری

سید محمد ابوترابی، داور بخش دیوارنگاری جشنواره هنر‌های شهری مشهد:
جشنواره هنر‌های شهری مشهد نیازمند بازنگری است

افخمی|سید محمد ابوترابی، هنرمند نقاش و دیگر داور بخش دیوارنگاری جشنواره هنر‌های شهری مشهد، بر این باور است که در این دوره از جشنواره ضرورت آسیب شناسی جدی در فرایند تولید و ارسال آثار آشکار شده است. به گفته او جشنواره امسال بیش از آنکه صرفا محل انتخاب آثار باشد، به فرصتی برای شناسایی چالش‌ها و کاستی‌های موجود در حوزه هنر‌های شهری تبدیل شد که می‌تواند مبنایی برای ارتقای کیفی دوره‌های آتی قرار گیرد. ابوترابی در گفت‌و‌گو با ما جزئیات بیشتری درباره روند داوری و کیفیت آثار این دوره از جشنواره ارائه کرده است که در ادامه می‌خوانید.

سطح کیفی آثار امسال را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا برای شما رضایت بخش بود؟

در مجموع، سطح کیفی آثار راه یافته به این دوره از جشنواره را نمی‌توان رضایت بخش ارزیابی کرد. بخش قابل توجهی از آثار از نظر کیفیت هنری، انسجام مفهومی و آمادگی اجرایی در سطح پایینی قرار داشتند. این وضعیت نشان می‌دهد که خلأ‌های جدی در زمینه آموزش تخصصیِ حوزه هنر شهری و هدایت حرفه‌ای هنرمندان وجود دارد.

آیا آثار رسیده با بافت مذهبی، تاریخی و زیارتی مشهد هم خوانی داشتند؟

در بخش زیادی از آثار ارسالی، تلاش آگاهانه‌ای برای هم خوانی با هویت مذهبی، تاریخی و زیارتی شهر مشهد مشاهده نمی‌شد. بسیاری از شرکت کنندگان مفاهیم مرتبط با معنویت، فرهنگ زیارت و پیشینه تاریخی شهر را با دیدگاهی سطحی، به تصویر کشیده بودند. بدیهی است این مورد پژوهش‌های عمیق‌تر و شناخت دقیق‌تر از لایه‌های فرهنگی و تاریخی شهر مشهد را می‌طلبد و تقویت پشتوانه نظری می‌تواند به غنای بیشتر آثار در دوره‌های بعد منجر شود.

مهم‌ترین معیار‌های شما در داوری چه بود؟

داوری آثار بر اساس مجموعه‌ای از معیار‌های هنری، مفهومی و اجرایی انجام شد. کیفیت بصری و تکنیکی اثر، خلاقیت و نوآوری، اصالت ایده، تناسب با فضای شهری و مقیاس محیط و از طرفی قابلیت اجرا و دوام اثر در شرایط محیطی، از جمله شاخص‌های اصلی ارزیابی بودند. علاوه بر این، میزان ارتباط اثر با هویت فرهنگی، اجتماعی و مذهبی شهر مشهد و توانایی آن در برقراری ارتباط مؤثر با مخاطب عام شهری نیز نقش مهمی در فرایند داوری داشت. تلاش بر این بود که آثاری انتخاب شوند که علاوه بر ارزش هنری، واجد کارکرد فرهنگی و اجتماعی نیز باشند.

آیا برگزاری این جشنواره به شیوه کنونی می‌تواند در زیباسازی شهر و کشف استعداد‌های جدید مؤثر باشد؟

جشنواره ظرفیت بالقوه‌ای برای ایفای نقش مؤثر در ارتقای منظر شهری و شناسایی استعداد‌های هنری دارد، اما در وضعیت کنونی، تحقق کامل اهداف این رویداد در زمینه زیباسازی شهری و کشف استعداد‌های جدید با چالش‌هایی همراه است. درواقع سطح کیفیِ بخش چشمگیری از آثار ارسالی نشان می‌دهد که بدون بازنگری در ساختار جشنواره، به ویژه در حوزه آموزش، هدایت هنرمندان و تعریف دقیق‌تر معیار‌های کیفی، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.

در ادامه حتما بخوانید گفت وگو با امیرمهدی وثوق، هنرمند مجسمه ساز و نقاش مشهدی | مشهد می تواند پایتخت هنر شهری ایران باشد

برای ارتقای کیفی جشنواره در دوره‌های آینده چه پیشنهادی دارید؟

با توجه به سطح کیفی آثار ارائه شده در این دوره، به نظر می‌رسد ارتقای جشنواره مستلزم یک رویکرد زیرساختی و بلندمدت باشد. نخست، ضروری است فرایند آسیب شناسی دقیقی نسبت به آثار ارسالی و دلایل افت کیفی آن‌ها صورت گیرد. در ادامه، سرمایه گذاری هدفمند در حوزه آموزش از طریق برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های تخصصی هنر شهری با تمرکز بر مبانی نظری، شناخت بستر شهری و مهارت‌های اجرایی، پیش از برگزاری جشنواره، می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای در توانمندسازی هنرمندان داشته باشد.

همچنین بازنگری در شیوه تدوین فراخوان، شفاف سازی معیار‌های داوری و ایجاد تعامل مستمر میان هنرمندان، استادان دانشگاه و مدیران شهری، می‌تواند به ارتقای سطح کیفی آثار و حرفه‌ای‌تر شدن روند جشنواره در دوره‌های آینده منجر شود. درواقع در چنین شرایطی، جشنواره می‌تواند از یک رویداد صرفا اجرایی به یک فرایند توسعه محور در حوزه هنر شهری تبدیل شود.

توصیه شما به هنرمندان جوانی که قصد شرکت در دوره‌های بعدی جشنواره را دارند چیست؟

به هنرمندان جوان توصیه می‌شود پیش از ارائه اثر، مطالعه دقیقی نسبت به فضای شهری، بستر فرهنگی و اجتماعی و هویت تاریخی و مذهبی مشهد داشته باشند. هنر شهری نیازمند نگاهی فراتر از زیبایی شناسی فردی و مبتنی بر مسئولیت اجتماعی هنرمند است. توجه به قابلیت اجرایی، مقیاس اثر، مخاطب عمومی و پرهیز از نگاه صرفا تزیینی، می‌تواند به خلق آثاری ماندگار و اثرگذار منجر شود. همچنین تقویت دانش نظری در کنار مهارت‌های اجرایی، نقش مهمی در موفقیت چنین رویداد‌هایی دارد.